مفهوم جذبه در نظام معرفتی عرفان اسلامی

نظر به گستردگی تعاریف و مفاهیمی که از جذبه در متون عرفانی مطرح است، این پژوهش به بررسی، طبقه‌بندی و تحلیل موضوع جذبه در متون نثر عرفانی تا قرن هفتم هجری می‌پردازد. نتایج این بررسی نشان می‌دهد که جذبه در متون عرفانی همیشه به یک معنا به کار نرفته است؛ برخی از این مفاهیم عبارتند از: مشاهده و معاینه، وجد و اخذ، سیر در احوال، اجتبا و اصطفا، طلب، توفیق و عنایت و آزاد شدن از بندگی نفس. در اغلب این تعاریف جذبه کششی از جانب حق تعالی است و در برخی تعاریف هم جذبه کشش بنده به سمت حق و به مفهوم طلب تعبیر شده است. بررسی سیر مفهوم جذبه نشان می‌دهد اگرچه جذبه موهبتی الهی است، بدون مقدمه بر فرد وارد نمی‌شود. در واقع بنده با پاک­سازی درون، زمینۀ دریافت جذبۀ الهی را فراهم می‌کند، همچنین جذبه در کلام عرفا درجات مختلفی دارد؛ به‌گونه‌ای که در هر مقامی نوعی از جذبه بر فرد وارد می‌شود. در یک تقسیم‌بندی کلی جذبه به انواع عام و خاص تقسیم می‌شود. از دیگر اقسام جذبه کششی است که حق تعالی در روز ازل نصیب ذریّۀ انسان می‌کند و آن را بر فطرت خداجو می‌آفریند.